जीवित सङ्ग्रहालयको पहिचान बोकिरहेका मौलिक नाचहरू

भक्तपुर/  मूर्त कला मात्रै होइन, धार्मिक पर्वले परिपूर्ण विभिन्न अमूर्त कला, संस्कृति, पर्व एवम् परम्पराको भण्डार ऐतिहासिक मध्यपुरथिमि नगरी यतिखेर धार्मिक एवम् ऐतिहासिक महत्व बोकेको परम्पराले नाचिरहेको छ ।

प्रत्येक वर्ष वैशाख २ गते सिन्दुर जात्रा, जिब्रो छेड्ने जात्राले मात्रै होइन, गाईजात्राको भोलिपल्ट द्वितीयादेखि पञ्चमीसम्म चार दिन तीन रात अनवरत रूपमा टोलटोलमा नाचिने विभिन्न देवीदेवताका नाचले मध्यपुरथिमि यतिखेर राति पनि ब्युँझिरहेको छ ।

विभिन्न देवीदेवताका मुकुन्डो धारण गरी धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिकतालाई जीवन्त राख्दै मध्यपुरथिमीको टोलटोलमा नीलबाराही प्याखँ, भैल प्याखँ, सलचा प्याखँजस्ता नाचहरु नाच्दै देवीदेवताको पहिचानलाई जीवित सङ्ग्रहालयको रूपमा यथावत राख्न सफल भएको नगर भैरव नाचका गुरु एवम् संस्कृतिविद् अर्जुन श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ । 

यतिखेर विभिन्न बाजाको तालमा विभिन्न धार्मिक एवम् सांस्कृतिक महत्व बोकेको फरकफरक नाचको प्रर्दशन हेर्दा यहाँको कला, संस्कृतिको धरोहरलाई जीवन्त राख्न यहाँका बासिन्दा निकै जुर्मुराएका छन् ।

मध्यपुरथिमीभित्र विभिन्न देवीदेवताको मुकुण्डो धारण गरेर नाचिने यस्ता नाच कुनै डबलीमा प्रस्तुत गरिने नाटकीय भने होइनन् । यी नाचभित्र तान्त्रिक र दैवी शक्तिको बास हुने यहाँका धार्मिक एवम् नाचका गुरु बताउँछन् ।

यी नाचको अवलोकन गर्न मध्यपुरथिमीको बासिन्दा मात्रै होइन, उपत्यकाका नेवार समुदायको बाहुल्यतासँगै अन्य जातजातिसहितका हजारौँ नागरिक रातको पर्वाह नगरी सहभागी हुनेगरेका छन् । यसवर्ष मध्यपुरथिमीमा तान्त्रिक र दैवी शक्ति बोकेको नीलबाराही नाच, भैरव नाच र सलचाँ नाच प्रर्दशन गरिएको छ । 

नीलबाराही नाच 
मध्यपुरथिमीको बोडेमा प्रसिद्ध नीलबाराही मन्दिर छ । नीलबाराही जङ्गलको छेउमा रहेको यो मन्दिर यहाँका बासिन्दाको धार्मिक आस्थाको धरोहर हो । नीलबाराही देवीप्रतिको धार्मिक विश्वास, आस्थालाई यहाँका बासिन्दाले जीवन्त राख्दै आएका छन् । त्यसको उदाहरण हो, द्यो प्याखँ अर्थात नीलबाराही नाच । 

मध्यपुरथिमीको बोडेमा हरेक वर्ष गाईजात्राको भोलिपल्टको मध्यराति अर्थात भाद्र द्वितीयादेखि पञ्चमीसम्म नीलबाराही नाच चार दिन तीन रातसम्म यहाँको टोलटोलमा प्रदर्शन गर्ने गरिन्छ ।
नाचमा भैरव एक, बाराही चार, कुमारी चार, सिंह चार द्वारपाल दुई र गणेश चार गरी १९ देवगणले नाच नाच्ने गर्दछन् । देवता १९ जना, गुरु ६ जना, १९ जना देवताका सहयोगी, बाजा बजाउने नौ जनाको नाचमा प्रत्यक्ष संलग्नता रहने गर्दछ । 

बोडेको लाकुछेँबाट सुरु भई लाछी, लाछकु छेँ, विष्णुघाट, महालक्ष्मी थान, भाँगुटोल, खासी टोल, नीलबाराही स्थान हुँदै पुनः खासी टोल भएर लाकुछेंमा आएर मुकुन्डो निकालेपछि समापन हुने स्थानीय दिलकृष्ण प्रजापतिले जानकारी दिनुभयो ।

प्रत्येक टोलको चोकमा धाँ बाजा, भुस्या, काँय, पाँगा बाजाको तालमा परम्परागत नीलबाराही देवीको नाच देखाउने र यहाँका बासिन्दाले पूजा एवम् दानदक्षिणा दिने परम्परा रहेको स्थानीय उहाँ बताउनुहुन्छ । 

दैनिक १० देखि १४ घन्टासम्म परम्परागत नियममा बाँधिएर नाच्नु पर्ने नीलवाराही नाच कहिलेदेखि सुरु भएको भन्नेबारे यकिन तथ्य फेला नपरे पनि भक्तपुरको नवदुर्गा नाचसँगै नीलबाराही नाच सुरु भएको हुनुपर्ने स्थानीयको भनाइ छ ।

विगत २८ वर्षदेखि पोङ्गा पूजामा सहभागी हुँदै आउनु भएका ४७ वर्षीय लुमन धों श्रेष्ठ आफ्नो पुर्खाको आठ पुस्तादेखि नीलबाराही नाचमा सहभागिता रहँदै आएको बताउनुहुन्छ । देवगण फेरिँदा पनि पोङ्गा पूजाको कोटा नफेरिने बताउँदै नाचमा सहभागी हुने देवगणको मृत्यु वा नीलबाराही देवीको दैवी शक्तिले बाहेक अरु अवस्थामा देव गण फेर्न नपाइने उहाँको भनाइ छ । 

बाराही देवगणका सहयोगी एवम् बोडेको जिब्रो छेड्ने जात्रामा आठ पटक जिब्रो छेडाउनु भएका जुजुभाइ बाँस श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ, ‘हामीले चाहेर आफूखुसी देवगण फेरिने होइन, यो त नीलबाराहीको अदृश्य दैवी शक्तिले फेरिने हो, २०१५ सालमा एकपटक देवीको शक्तिले देव गण परिवर्तन भएको थियो, देव गणको मृत्यु भएमा मात्रै उहाँकै परिवारको एक सदस्यले देव गणको भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । त्यसैले ७० वर्षभन्दा माथि ७६ वर्षसम्मका देव गणले अझै पनि नाचिरहनु भएको छ ।’ 

देवगणको मृत्यु भएपछि पनि उहाँको ठाउँ उहाँकै परिवारभित्रको सदस्यलाई तान्त्रिक शक्तिबाट देव गण हस्तान्तरण गर्नुपर्छ ।

नाचको किम्वदन्तीबारे बताउँदै दिलकृष्ण प्रजापतिले भन्नुहुन्छ, ‘परापूर्वकालमा खेतमा काम गर्न गएका बोडे शहरका स्थानीय धोँ जातका एक व्यक्ति हराए, अचानक उनी घर नर्फिकएपछि चारैतिर खोजी भयो तर भेटिएनन् । चार दिनपछि उनी फर्किए । फकिएपछि उनले आफू खेत जाँदा नीलबाराही देवीले लगेर नीलबाराही जङ्गलमा चार दिनसम्म कसैले नदेख्ने गरी राखेर नाचको सम्पूर्ण विधिविधान सिकाइ यो नाच हरेक वर्ष चलाउनु भनेर पठाएको भनेको आधारमा त्यसै वर्षदेखि यो नाच सुरु भएको किम्वदन्ती रहेको छ । दैवी शक्तिको आधारमा यो नाच चलिरहेको छ ।’

 नीलबाराही जङ्गलमा नाच सिकाएको ठाउँ अहिले पनि रहेको स्थानीयको भनाइ छ ।

नाच अवधिभर देवगणले खान, भूईमा बस्न, कसैसँग बोल्न, घामपानीमा छाता ओड्न, दिसापिसाब गर्न तथा जुत्ता लगाउन हुँदैन भन्ने मान्यता छ भने नाच्नेले पनि निकै कडा नियमको पालना गर्नुपर्छ । देव गणले मुकुन्डो लगाएर घण्टौसम्म टोलटोल घुमेर नियमित नाच्नुपर्छ, गार्हो भए पनि कहीँ बस्न पाइदैन, बस्नै परे पनि ज्वकालुको काखमा या जिउमा अडेस लगाएर बस्नुपर्छ ।

नाचको अगाडि र पछाडि बाल्ने चिराग पनि निभ्नु हुँदैन । बत्ती निभ्यो भने देवता हुनेको पेट दुख्ने तथा बान्ता आउँछ भन्ने जनविश्वास अझै रहेको छ । जात्रामा काटमार समेत गर्नु हुँदैन । परम्परागत नियमभन्दा बाहिर गए बोडेवासीलाई अनिष्ट हुने जनविश्वास अझै रहेको छ ।

बिहानीपख देव गणलाई पूजा गर्ने स्थानीयको घुइँचो लाग्ने गर्छ । जात्रा पहिलो बिहान सकिन्छ, दोस्रो दिन भने बिहान चार बजे सुरु भएर साँझ सम्पन्न हुन्छ भने तेस्रो दिन बिहान सुरु भएर साँझ र चौथो दिन बिहानदेखि साँझसम्मनै निरन्तर चलिरहन्छ ।

नाचमा भुस्या बाजाः बजाउँदै आउनुभएका ६० वर्षीय तेजकुमार ब्या श्रेष्ठले नाच द्यों क्षे अर्थात देवता घरबाट निकालेर टोलटोल परिक्रमा गराइने बताउनुहुन्छ । नाच निकाल्नु पहिला द्वितीयादेखि पूर्णिमासम्म ‘प्याँखा स्यनेगु’ अर्थात नाचको तयारी गरिन्छ । भगवानप्रतिको आस्था र परम्परा जोगाउनकै लागि यहाँका बासिन्दाले नाचलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् ।

भैल प्याखँ अर्थात भैरव नाच
मल्लकालीन तान्त्रिक लाय्कू भैलः अर्थात भैरव नाच पनि भाद्र कृष्ण द्वितीया (गुंलागा द्वितीया)देखि पञ्चमीसम्म चार रातभर प्रदर्शन गरिन्छ । मध्यपुरथिमि–४ लायकू दरबारमा लाय्कुमा नासःद्यो (नाट्यश्वरी)को साधना गरी भैलः प्याखँका देवगण निस्किएर बालकुमारी मन्दिर प्राङ्गणमा पुगेर साधना गरी प्रदर्शन गरिएको छ । 

 दैवी र तान्त्रिक शक्ति जगाएर नाचिने भैलः (भैरव) देवगण दथलय, मरुटोल, इनायलाछी, दिगुटोललगायतका टोलमा पुगेर प्याखँ (नाच) प्रदर्शन गरिएको छ । भैलः प्याखँका आज रातिसम्म नाचिने गुरु अर्जुन श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो ।

लाय्कु भैलः प्याखँमा न्हापाँ भैल (अघिल्लो भैरव) एक, लिपाँ भैल (पछिल्लो भैरव) एक, ज्यापुङ्गः एक, न्हापाँ दागीँ (अघिल्लो दागीँ) एक र लिपाँ दागीँ (पछिल्लो दागीँ) एक जना गरी कुल पाँच जना देवीदेवता रहन्छन् ।

यसवर्ष लाय्कु भैलःमा हृदय (सुकु) श्रेष्ठ ज्यापुंग, अर्जुन (चितुवा) श्रेष्ठ न्हापाँ भैल, सुलभ (सिबन्जा) श्रेष्ठ लिपाँ भैल, सन्देश (हामो) श्रेष्ठ न्हापाँ दाँगी र स्वयम (थापा) श्रेष्ठ लिपाँ दाँगीको भूमिकामा रहेको गुरु श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो ।

त्यसैगरी वाद्यवादनतर्फ धाँ बाजा, भुस्या, मुवाली र पुँगा बजाउने वाद्यवादक ३० जनाभन्दा बढी रहेका छन । यसका साथै प्याखँका कलाकारका सहयोगीसमेत करिव ५० जनाभन्दा बढीको टोली भैल प्याखँमा सहभागी रहेको श्रेष्ठले बताउनुभयो ।

लायकू भैलः नाच तान्त्रिक विधिअनुसार टोल टोलमा प्रस्तुत गर्ने र नाचमा भैरवले खड्ग, कुमारीले डमरु र ज्यापूँगले ज्यापूँग अर्थात कपालको बिंया, अक्षता, ताय् भएको भाडो, हातमा लिएर धाः बाजाको साथै नाचका लागि १२ जनाले दागः, आठ जनाले भुस्या, आठ जनाले पोङ्गा र चारजनाले मुहाली बजाई विभिन्न ३० देखि ३२ तालमा नाच्ने परम्परा रहेको नाचका गुरु अर्जुन श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो ।

लाय्कु भैलःको न्हापाँ भैलःलाई दिगु टोलको चण्डी भैल पनि भनिन्छ । चण्डी भैलः अथवा प्रचण्ड भैरव अष्ट भैरवको आठ रूपमध्ये एक रूपको रूपमा लिइन्छ । यो भैलको दायाँ हातमा खड्ग हुन्छ र यही खड्गलाई चलाउँदै बाजाको तालमा नाच्ने गर्दछ ।

त्यस्तै लिपाँ भैलः प्याखँमा न्हापाँ भैलको पछाडी बस्ने गर्दछ । लिपाँ भैलःलाई क्वँचा भैल पनि भनिन्छ । यो भैलः बालकुमारीको भैलः द्यो हो । यसलाई बटुक भैरवको प्रतीकको रूपमा पनि लिइन्छ । यो भैलःको दायाँ हातमा खड्ग हुन्छ र यही खड्गलाई चलाउँदै बाजाको तालमा नाच्ने गर्दछ ।

भैल प्याखँको न्हापाँ दागीँलाई बालकुमारीको प्रतिकको रूपमा लिइन्छ । बालकुमारी चण्डी भैलःको शक्ति देवी हो । नाचको क्रममा न्हापा दागीँ लिपाँ भैलःको पछाडि बस्ने गर्दछ । न्हापा दागीँको दाँया हातमा डमरु हुने गर्दछ । बाजाको तालमा डमरु बजाउँदैं नाच्ने गर्दछ ।

लिपाँ दागीँ महालक्ष्मीको प्रतीकको रूपमा लिइन्छ । नाचको क्रममा लिपाँ दागीँ न्हापा दागीँको पछाडि बस्ने गर्दछ । नाचको क्रममा भैरव र कुमारीले बेलाबेलामा क्रोधित भएर नाच्ने र ज्यापुंगले शान्त बनाउने गर्दछन् भने नाचका लागि १२ जनाले दागः, आठ जनाले भुस्या, आठ जनाले पोङ्गा र चारजनाले मुहाली बजाई सुर ताल दिने संयोजक श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो । 

शास्त्रीय एवम् तान्त्रिक विधिको प्रयोग गरी देव गणहरूको शरीरमा शक्ति प्रवेश गराई नाच नचाउने परम्परा रहेको उहाँको भनाइ छ । उनीहरूलाई तीन सातादेखि प्रत्येक दिन साँझ नाच प्रर्दशनका लागि तान्त्रिक विधिको प्रयोग गरी प्रशिक्षण दिइएको थियो ।

मल्लकालीन लायकू भैलःनाच लायकू, दथुटोल, मरूटोल, बालकुमारी परिक्रमा गरी पुनः लायकू, दुईपोखरी, दिगु भैरवसम्म परिक्रमा गरी पुन लायकू दरबारमा पुर्याइन्छ । मन्त्रोच्चारण गरी नाच निकाली सकेपछि नाच समापन नभएसम्म देवगणले कसैको जुठो खान नहुने, शुद्ध भएर बस्नुपर्ने प्रावधान रहेको छ । 

प्राचीनकालमा मध्यपुर थिमी क्षेत्रका बासिन्दालाई भूतप्रेत, पिसाचले दुःख हाहाकार मच्चाएका थिए । त्यसबाट मुक्ति पाउनका लागि लाय्कूका सञ्चालक सक्रिय भएर शास्त्रका विज्ञ, तान्त्रिक र विद्वानसँग छलफल गरी स्थानीय मानिसहरूमा तान्त्रिक विद्यामार्फत मानिसको शरीरमा भैरव, कुमारीको शक्ति प्रवेश गराई क्रोधित मुद्रामा टोलटोलमा नचाएपछि भूतप्रेत टिक्न नसकेकाले त्यसपछि यो नाच चल्दै आएको किम्वदन्ती रहेको गुरु श्रेष्ठको भनाइ छ । 

महाभारतमा आधारित सलचाँ प्याँख नाचिँदै 
मध्यपुर थिमी नगरपालिका–५ पोबुका स्थानीय बासिन्दा तथा सिद्धिकाली छत्र गुठीले यसवर्ष लोपोन्मुख सलचाँ प्याखँ नाचको प्रदर्शनी गरेको छ । मध्यपुरथिमीमा नौ वर्षपछि अर्थात यसवर्ष यो प्रदर्शनी गरेको हो । यो नाच पनि गाईजात्राको भोलिपल्ट अर्थात् साउन २६ गतेदेखि आजरातिसम्म सञ्चालन हुनेछ ।

पाँच पाण्डवको प्रतीक स्वरूप उक्त नाचमा पाँच जना कलाकारको सहभागिता रहेको छ । महाभारतमा आधारित उक्त नाचमा पाँच पाण्डव १२ वर्ष वनबास र एक वर्ष गुप्तबास सकेर वर्षौंपछि विजयोत्सव गर्दै घोडामा फर्किएको प्रसङ्गलाई यो नाचमा नाटकीय ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ ।

यस वर्ष नाचका लागि जस्टिन भासिमा, सोमेन भासिमा, क्रिसब भासिमा, रेमुन भासिमा र सफिन भासिमाले पाँच पाण्डवको स्वरूपमा धारण गरी तान्त्रीक विधिअनुसार नाच प्रदर्शन गरिएको छ । 

बिकुलाल भासिमा मुख्य गुरु र कान्छा भासिमा खि का गुरु रहेको यो नाचमा यसवर्ष पोबु, भुँलाखेल, बालकुमारी, लाय्कु, चपाचो, हात्तीमहाँकाल, गुङ्गचिवा, गार्चा, पाचोलगायतका स्थानमा प्रदर्शन गरेको छ । यो नाच यसअघि २०७४ सालमा निकालिएको थियो । मध्यपुरथिमीको अर्को प्रसिद्ध महाकाली नाच भने यसवर्ष कतै निस्किएन ।

–रासस