ठुलो इतिहास बोकेको सानो जिल्लाको ‘मुटु’ अर्थात् सांस्कृतिक नगर भक्तपुर

आफ्नै खबर

२८ फागुन २०८० सोमबार (९ महिना अघि)

पाठक संख्या ४४

स्थानीय नेवारी भाषामा ख्वप नामले चिनिने भक्तपुर काठमाडौं उपत्यकाको पुरानो नेवारी सांस्कृतिक केन्द्र हो । यो नगर नेपालको राजधानी काठमाडौंबाट १५ कि.मि. पूर्वमा अवस्थित छ । भक्तपुरको पूर्वमा काभ्रे उत्तर पूर्वमा काठमाडौं जिल्ला र दक्षिणमा ललितपुर जिल्ला पर्दछ । यो नगर समुद्री सतहबाट १४०१ मिटरमाथि अवस्थित छ । यस नगर ६.८८ वर्ग कि.मि. फैलिएको छ । यस नगरमा ९० प्रतिशतभन्दा बढी नेवार र बाँकी ब्राम्हण, मुस्लिम र अन्य जाति बसोबास गर्छन् । वि.सं. २०७८ सालको जनगणना अनुसार भक्तपुर जिल्लामा ४,३२,१३२ र ऐतिहासिक नगरी भक्तपुरमा महिलाः ३९,३८१ र पुरुष ३९,७५५ गरी ७९,१३६  जनसंख्या बसोबास गर्दछन् । नगरको जनघनत्व ११४८६ रहेको यस नगरमा औसत परिवार संख्या ४.१७ छ भने जनसंख्या वृद्धिदर –०.५३ रहेको छ ।  यहाँका सम्पदा संरक्षणलाई प्रशंसा गर्दै युनेस्कोले यस शहरलाई सन् १९७९ मा विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरेको होे । नेपालको लिखित इतिहास भक्तपुरको चाँगुनारायणबाट सुरु हुन्छ । जुजु धौ, भादगाउँले टोपी, हाकु पटासी, माटोको भाँडाकुँडा र हस्तकला आदिले भक्तपुर नगरको परिचय र मौलिकता झल्काउँछ ।

इतिहास
नेपालको लिखित इतिहास भक्तपुरको चाँगुनारायणमा रहेको पाँचौं शताब्दीको लिच्छबीकालीन शिलालेखबाट प्रारम्भ भएको हो । भक्तपुर नगर सर्वप्रथम आठौं शताब्दीमा राजा आनन्द देवले स्थापना गरेका थिए । यहाँको सबै भन्दा पूरानो मन्दिर दत्तात्रयको मन्दिर १५ औं शताब्दीमा राजा यक्षमल्लको पालामा बनेको थियो । यो नगर बाह्रौं शताब्दीदेखि पन्ध्रौं शताब्दीसम्म नेपालको राजधानी नगरका रुपमा रहेको थियो । यो नगर १८ औं शताब्दीसम्म एउटा स्वतन्त्र राज्यको रुपमा रहेको थियो ।

भूगोलः
राजनैतिक रुपमा भक्तपुर नगरपालिका बागमती प्रदेशअन्तर्गतको भक्तपुर जिल्लाको ४ स्थानीय तहमध्येको एक र सबैभन्दा पुरानो नपा हो । यो नपा १० वडा र २४ वटा टोलमा विभाजित छ । भौगोलिक रुपमा यो नगर उडिरहेको परेवाको आकारमा पूर्व पश्चिम ४.५ कि.मी.  लम्बाइ र उत्तर दक्षिण १.५ कि.मी. चौडाइमा फैलिएको छ । यस नगरको उत्तर र दक्षिणमा दुई वटा नदी र नगरभर पोखरीह छरिएका छन् ।

हावापानीः
भक्तपुर नगर काठमाडौं उपत्यकाको एक भाग हो । त्यसैले यस नगरको हावापानी काठमाडौं उपत्यकाको हावापानीसँग मिल्दोजुल्दो छ । यस शहरको तापक्रम गर्मी याममा अधिकतम ३५ डिग्री सेल्सियस र हिउँदमा न्युनतम –३ डिग्री सेल्सियससम्म पुग्दछ । यहाँको औसत वर्षा १३६२.२ मिलिमिटर र ९० प्रतिशत वर्षा मनसुनमा (जेठ महिनादेखि भदौसम्म) हुन्छ ।

अर्थव्यवस्थाः
यस सहरको आर्थिक वृद्धि विस्तारै बढ्दै छ । यहाँका मानिसहरुको मुख्य पेशा कृषि हो भने पर्यटन तीब्र रुपमा विकास हुँदै गरेको उद्योग हो । घरेलु तथा साना उद्योग, व्यापार व्यवसाय र हस्तकलाका सामग्री यहाँको आम्दानीको मुख्य स्रोत हुन् । २०६८ सालको जनगणनाअनुसार यस नगरको  व्यक्ति आम्दानी ७४२ डलर रहेको छ ।

पर्यटनः
यस शहरको आर्थिक विकासमा पर्यटन उद्योगले ठूलो योगदान गरिरहेको छ । अक्टोबर र नोभेम्बर महिना भक्तपुरमा पर्यटन आगमनको मुख्य सिजन हो । आ.व. २०५०।५१ देखि २०७९।०८० असारमसान्तसम्ममा कूल ४५ लाख ५२ हजार ८२७ जना विदेशी पर्यटकहरुले भक्तपुर नगरको अवलोकन गरे ।आ.व. २०७९।८० मा मात्र चीन र सार्क मुलुकका ८१३१८ जना तथा गैर सार्क मुलुकका ८६३३४ गरी कूल १ लाख ६७ हजार ६५२ जना विदेशी पर्यटकहरुले साँस्कृतिक नगर भक्तपुरको अवलोकन गरेका थिए ।

कृषिः
भक्तपुर शहरमा केही हेक्तर जमीनमात्र कृषि उत्पादनको लागि प्रयोग हुन्छ । यहाँको मुख्य उत्पादनमा धान, गहुँ, मकै, हरियो सागसब्जी र गेडागुडी हुन् । कुखुरा पालन व्यवसायमा यो शहर आत्मनिर्भर छ ।

उद्योगः
भक्तपुर शहरमा एउटा साना औद्योगिक क्षेत्र छ जहाँ कपडा, डेरी, काष्ठकला, रंग, सेरामिक्स, बुनाइ, नेपाली कागज र धातुका सामग्रीका उद्योग सञ्चालित छन् । यस शहरको पर्यटन उद्योगको विकासको लागि औद्योगिक क्षेत्रलाई स्थानीय सीपमा आधारित हस्तकला औद्योगिक क्षेत्रमा परिणत गर्नु पर्ने देखिन्छ । धान, चिउरा, काष्ठकला उद्योग र फर्निचर उद्योग, सिलाइ र बुनाई, पौभा र थाङ्का लेखन, गलैंचा, धातुको सामग्री, माटोको भाँडाकुँडा आदि यस शहरका अन्य औद्योगिक उत्पादन हुन् ।

हस्तकलाः
यो सहरको हस्तकला उत्पादन उच्च गुणस्तरका लागि प्रख्यात छ । काष्ठकला, थाङ्का र पौभाचित्र, नेपाली कागजका सामग्री, पुतली, ऊनको सामग्री, धातुकला, गहना, प्रस्तरकला, मृतिका कला आदि यहाँका प्रमुख हस्तकलाका उत्पादन हुन् ।

शिक्षाः
यस सहरमा १३ वटा प्राथमिक विद्यालय, १३ वटा निम्न माध्यमिक विद्यालय, ६० वटा माध्यामिक विद्यालय, १० वटा उच्च माध्यमिक विद्यालय, ७ वटा कलेज र दुई वटा प्राविधिक शिक्षण संस्था छन् । यी संस्थामा विभिन्न संकायहरुमा हजारौं विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । भक्तपुर नगरपालिका आफैंले ७ वटा कलेज र एउटा बहुप्राविधिक अध्ययन संस्थान सञ्चालन गरिरहेको छ । यी शैक्षिक संस्थामा नेपालका ७७ जिल्लाबाट ७ हजारभन्दा बढी विद्यार्थी विभिन्न संकाय र विषयहरुमा न्युन शुल्कमा अध्ययनरत छन् ।

स्वास्थ्यः
हाल यस शहरमा ४ वटा अस्पताल र ३ वटा जनस्वास्थ्य केन्द्र छन् । यीमध्ये एउटा बालबालिका र महिला रोग सम्बन्धित छ, एउटा अर्बुद्ध रोगसँग सम्बन्धित र बाँकी २ सामान्य रोगको उपचारसँग सम्बन्धित छन् । नगरपालिकाले नगरका विभिन्न ठाउँमा जनस्वास्थ्य केन्द्र पनि सञ्चालन गरिरहेको छ । हाल आकस्मिक सेवा प्रदान गर्दै नगरपालिकाले अस्पतालसमेत सञ्चालनमा ल्याएको छ ।

संस्कृतिः
‘जीवित सम्पदा’ र जीवित संग्रहालयको रुपमा रहेको भक्तपुरले नेवारी संस्कृतिको विविध आयामलाई प्रस्तुत गर्दै आएको छ । नेवारहरुको महान चाडपर्वहरु, मौलिक जीवनशैली, संस्कार, दाफाभजन, गुठी, परम्परागत बाजागाजा र नृत्य समूहले यहाँको अमूर्त कलालाई जीवन प्रदान गरिरहेको छ ।
विस्केट जात्रा, गाई जात्रा, दशैं, तिहार, आदि यो शहरका प्रमुख जात्रा हुन् । भक्तपुर आउने सबै पाहुनाहरुले यहाँका दैनिक सांस्कृतिक गतिबिधि जस्तै दाफाभजन, पूजाआजा, सांस्कृतिक नाचगान, संस्कार मौलिक नेवारी पोशाक र जीवनशैली आदि प्रत्यक्ष अनुभव गर्न सकिन्छ । यी जीवित सम्पदा पुस्तौंदेखि एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा नटुटिने गरि सीप हस्तान्तरण हुँदै आएको छ ।
 
यस्तो छ भक्तपुर नगरको ऐतिहासिक परिचय

•     भक्तपुर ऐतिहासिक, साँस्कृतिक तथा पर्यटकीय नगर
•     “नेपालको रोम शहरको रुपमा परिचित”, स्थानीय भाषामा “ख्वप”
•    “संस्कृतिको नगर”, “जीवित सम्पदा”, “नाँचगानको राजधानी” र “नेपालको साँस्कृतिक रत्न” को रुपमा परिचित 
•    “जुजु धौ”, भादगाउँले टोपी तथा हाकु पटासी
•     १२औं शताब्दीमा राजा आनन्द मल्लबाट स्थापित
•     १५औं शताब्दीसम्म मल्ल राज्यको राजधानी शहर
•     १८औं शताब्दीको शुरूवातमा हालको भौगोलिक स्वरूप लिएको
•     यूनेस्कोबाट विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत

महत्त्वपूर्ण तथा पर्यटकीय स्थल 
क) दरवार क्षेत्र : विश्व सम्पदामा समावेश भएको पच्चपन्न झ्याले  दरबार, स्वर्णद्वारसमेत
ख) टौमढी क्षेत्र : विश्व प्रसिद्ध पाँच तले मन्दिर र भैरवनाथ मन्दिर
ग) दत्तात्रय क्षेत्र : मठैमठले घेरिएको दत्तात्रय मन्दिर र पुजारी मठ
घ) तालाक्व क्षेत्र : परम्परागत माटाको भाँडाकुँडा बनाउने ठाउँ 
ङ) पोखरी : सिद्धपोखरी, कमलविनायक पोखरी

                                                                                                                                                                                                                स्रोत : भक्तपुर नगरपालिका